هجرت تاریخی امام رضا(ع) از مدینه به مرو و شکل گیری تمدن شیعی پس از ورود امام به ایران و ایجاد تحولات عظیم سیاسی، تبلیغی و فرهنگی و موارد ناگفته­ی زیادی از جمله مسیر هجرت یا راه ولایت هنوز نیاز به تحقیق و پژوهش زیادی دارد. مامون عباسی بعد از به دست گرفتن حاکمیت از امام دعوت به عمل آورد که به خراسان بیاید. امام ابتدای امر تصمیم بر نیامدن داشت و حتی در برخی منابع آمده که گویا از شهادت خودش از این سفر آگاه بود و حتی در جمع خویشاوندان خود فرمودند: «بر من گریه کنید زیرا دیگر به مدینه باز نخواهم گشت.» امام از مدینه به سوی بصره (عراق کنونی) از مسیر قادسیه مسیر هجرت را شروع کرد و از مرز شلمچه در استان خوزستان وارد خاک ایران شد. شلمچه را در مدخلگاه ورود امام به ایران می نامند. تا قبل از تحقیقات میدانی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی ابهامات زیادی در مسیر جغرافیایی هجرت حضرت در ایران و اینکه از چه استانهایی «جغرافیای فعلی ایران» گذر کرده اند، وجود داشت ولی برگزاری هشت دوره همایش علمی و پژوهشی جاده ولایت توسط این اداره کل بهانه ای شد که تیم متخصصی اعم از باستان شناس، مردم شناس، جغرافیدان، زمین شناس و مورخ این مسیر را از مرز شلمچه استان خوزستان آغاز و تا مرز ایران و ترکمنستان در شهر سرخس پیمایشی کنند و به صورت علمی مسیر واقعی راه ولایت را روشن نمایند.

امام پس از استان خوزستان وارد استان کهگیلویه و بویر احمد شد و سپس از استان فارس، یزد، خراسان جنوبی گذر و نهایتاً به خراسان رضوی رسیدند. از این استان سفر به مرو در ترکمنستان ادامه دادند و سپس به مشهد یا همان ولایت توس قدیم که محدوده ی شهرستان مشهد کنونی و بخش هایی از خراسان ضوی فعلی را در برمی گرفت،برگشتند.

از هر منظر که به این هجرت یا رویداد بزرگ تاریخی بنگریم بیشتر از پیامدها ،اتفاقات تاریخی، سیاسی و برکات این سفر آگاه می شویم.

به ضرص قاطع می توان گفت بعد از ورود امام به ایران تمدن شیعی شکل گرفت که در هشت دوره ی برگزار شده ی همایش علمی و پژوهشی جاده ولایت یکی از فراخوان های همایش همین نقش تمدن ساز امام در ایران و شکل گیری تمدن شیعی بوده است. دیگر محورهای همایش ابتدا جغرافیای تاریخی راه ولایت آثار و بناهای تاریخی و مذهبی به ویژه قدمگاههای مسیر بوده و در نهمین همایش که امسال در دهه ی کرامت و ذیل برنامه های جشنواره ی بین المللی امام رضا(ع) برگزار خواهد شد. محورهای همایش کاربردی شده و متفاوت تر از سالهای قبل برگزار خواهد شد.

با نگاهی کلی به این فراخوان به خوبی می توان دریافت که این اداره کل قصد ساماندهی مسیر راه ولایت را دارد.تدوین طرح های کاربردی مسیر حرکت امام هشتم از نیشابور به مشهد مقدس با هدف خدمت رسانی به زائرین پیاده حرم،بررسی و تدوین طرح های مرمتی وباز پیرایی و احیاء سازه های معماری واقع در مسیر حرکت کاروان امام رضا(ع) از نیشابور به مشهدبا تاکید برکاروان سرا های سعد،علاقبند،شریف آباد و...،تدوین انواع طرح های قابل اجرای تاسیسات رفاهی زائرین پیاده در راه های منتهی به مشهد ،طراحی سازه های نمادین ونشانه های مذهبی به منظور نصب در تپه سلام های هم جوار شهر مشهد،تدوین طر ح های عمرانی در حوزه گردشگری که موجب ماندگاری بیشتر زائرین خواهند شد وبررسی و تدوین علایم و نشانه های مناسب جهت راهنمایی مسافران و زائران به سمت جاذبه های تاریخی،آئینی ،طبیعی  وموزه ها،جزو محورهای همایش نهم (امسال) هستند.  

با این مقدمه کوتاه و قرار گرفتن در مسیر ولایت سوالات زیادی را می توان مطرح نمود که نقش امام و هم اکنون وجود حرم مطهر امام رضا(ع) چه جایگاهی را برای ایران و قرار گرفتن مشهد به عنوان قطب گردشگری مذهبی، به دست آورده و چقدر پراهمیت است.

حضور میلیونی زائران و گردشگران که همه ساله به آن افزوده می شود. آخرین آمار 25 تا 30 میلیون در سال گزارش شده استفاده از این فرصت برای توسعه گردشگری مذهبی و ... ایجاد ماندگاری بیشتر، اشتغال زایی، پرداختن به زیرساخت های گردشگری، وجود بیش از 50 درصد واحدهای اقامتی ایران در مشهد جذب سرمایه گذاران داخلی و خارجی، وجود فرهنگ غنی میزبانی و مهمان نوازی ایرانیان و پای بند بودن به مسائل اخلاقی و اسلامی، برنامه ریزی تولید و فروش محصولات صنایع دستی سوغات و دیگر هدایا، به وجود آوردن فضای گفتگوی سایر ادیان مشهد، همانطوری که امام در مرو به این موضوع پرداختند، برنامه ریزی، افکارسنجی و نیازسنجی گردشگران میلیونی، داشتن برنامه جامع گردشگری مذهبی و رسیدن به آرمان شهر رضوی، تاثیر حضور امام در ایران و حضور امامزادگان، فعالیت های دینی و مذهبی هیات ها، در مناسبت های مذهبی، برنامه ریزی اوقات فراغت برای جوانان و نوجوانان، و وجود ده ها اثر و بنای تاریخی و مذهبی شامل کاروانسرا، قدمگاه و ... مرمت،بازسازی، احیاء و کاربری هر یک از این آثار و ایجاد منزلگاه و اسکان موقت زائرین پیاده و گردشگران مذهبی و خیلی موارد از این دست که اکثر آنها از پیامدهای مثبت و در حقیقت از برکات این هجرت تاریخی امام است که به خوبی گویای نقش هجرت تاریخی امام به ایران را بر ما معلوم می سازد. شاید نتوان در یک مقوله به همه ی موارد ذکر شده پرداخت و پژوهشگران زیادی به طور جداگانه قلم فرسایی کرده اند. ولی با مدیریت و برنامه ریزی می توان با آسیب شناسی درست نقاط ضعف را شناسایی و برای رفع آن اقدام نمود. شکل گیری معاونت زیارت در استاندار خراسان رضوی نقطه امیدی را در ساختار اداری عالی استان شکل داده که با ایجاد وحدت رویه ی دستگاههای متوالی امر گردشگری بتوانند آینده ی بهتری را برای کلان شهر مذهبی ایران رقم بزنند.

به همین منظور راههایی که می توانند در رسیدن به آرمان شهر رضوی کمک کنند به شرح زیر پیشنهاد می گردد:

1- ایجاد مدیریت واحد گردشگری مذهبی و یا زائرین به طور خاص در مشهد و جلوگیری از موازی کاری دستگاههای مختلف و به هدر رفتن سرمایه ملی

2- ایجاد زیر ساخت های گردشگری با توجه به حضور میلیونی زائرین به ویژه در مناسبت های مذهبی شامل اعیاد و شهادت و استفاده از یک فرصت گردشگری

3- ایجاد مدیریت جذب سرمایه گذاران داخلی و خارجی و بهره برداری بهینه از آن و تعریف بسته های سرمایه گذاری

4- طراحی صنایع دستی ویژه ی رضوی و تولید انبوه آن و عرضه به زائران میلیونی به جهت اهمیت این ردیف کافیست به هدایای بی کیفیت ساخت چین توجه کرد که بدون معطلی حجاج عربستان به وفور از آن خریداری می کنند. رسیدن به این مهم کمک بزرگی به توسعه ی صادرات صنایع دستی و غیر نفتی کشور است.

5- طراحی و تولید بسته های فرهنگی و تبلیغی با توجه به نوع سفره زمینی، هوایی و ریلی که تمامی آنها با یک هدف ولی با ابزار مختلف می توانند ارائه بشوند.

6- تحقیق و پژوهش رفتار و منش رضوی و ایجاد گفتمان، گویش و بیان رضوی در ادبیات شفاهی شعر، سروده ها و سروده ها و نهایتاً به وجود آمدن فرهنگ رضوی در تمامی شئون زندگی

7- ایجاد پایگاههای ویژه ی اطلاع رسانی و راهنمایی زائرین در ورودیهای استان و مشهدکه علاوه بر راهنمایی، آموزش آداب زیارت و سفر را تشریح کنند.

8- ایجاد پایگاههای امنیتی نیروی نظامی و انتظامی و پلیس به منظور رفاه حال و ایجاد آرامش و امنیت زائرین در مسیر جاده ولایت اگر از مسیر اصلی استانهایی که ذکر شده بگذریم تمامی ایران هم اکنون مسیر جاده ولایت است.

9- طراحی و ایجاد راه ویژه ی زائرین پیاده در مسیرهای منتهی به مشهد و جداسازی آن از مسیر حمل و نقل جاده ای، هم اکنون به طور مشترک از تمامی مسیرها استفاده می شود که مشکلاتی در رفت و آمد و عدم امنیت را برای زائرین پیاده به وجود آورده است.

10- تعریف، طراحی و تولید انبوه سوغات و هدایای متبرک رضوی

11- ایجاد ارتباط همه جانبه بین حرم مطهر امام رضا(ع) به عنوان مرکز ثقل زیارت با سایر حرم های مطهر به ویژه حرم شاه چراغ در شیراز، حرم حضرت معصومه در قم و سایر امامزادگان در ایران.

12- برنامه ریزی شهری، نمادها و نشانه ها و المان های رضوی توسط شهرداری و اداره کل راه و شهرسازی به ویژه در چشم انداز و نماهای ساختمانی، خیابان ها و میادین،این طرح در اولویت دوم می تواند در سطح استان و مسیرهای اصلی ورودی به شهر مشهد هم اجرا بشود.

به امید روزی که مشهد قطب گردشگری مذهبی ایران تبدیل به شهرنمونه مذهبی با معیارهای ذکر شده وآرمان شهر رضوی بشود.

*مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی